Trikuharrien katalogoa
Aurreko atalean aipatu dugun moduan, euskal arkeologo aitzindariek bete-betean asmatu zuten trikuharriak Estazio dolmenikoetan multzokatzean; izan ere, horrek koherentzia kronologikoa eta espaziala eman zion ultzoari, leku berean dauden elementuen batura edo aglutinazio soil batek emango liokeena baino askoz handiagoa.
Gainera, jarraian ikusiko dugun moduan, trikuharriak taldeka agertzen diren ideia horrek lagundu egiten du potentzial arkeologikoa duten eremuak interes bereziko eremu izendatzeko orduan. Hala, dagoeneko identifikatuta dauden eremuetan elementu berriak bilatzea sustatzen da, bereziki, haien banaketan eredu espazial bat jarraitzen dela ikusten denean; baina, batez ere, eta baliteke hori izatea garrantzitsuena, mendi, mendilerro eta gailur-lerro jakin batzuetan trikuharrien multzo ugariak egoteak aukera ematen du pentsatzeko, balitekeela antzeko beste leku batzuetan ere oraindik topatzeko dauden beste estazio batzuk egotea; eta, hala, trikuharri berri bat aurkitzean, arraroa izango litzateke handik gertu besteren bat ere ez egotea.
Euskal Herriko megalitismoaren katalogazioan J. M. Barandiaran nabarmendu zen. Hark egin zituen aztarnategien lehen zerrendak, 1946an (Catalogue des Stations préhistoriques des Pyrénées Basques) eta 1953an (El hombre prehistórico en el País Vasco) argitaratuta. Baina Jesus Elosegik, aurkikuntza berriak egiteaz gain, megalitoei bakarrik zuzendutako lehen katalogo sistematikoa egin zuen, hau ere 1953an argitaratua (Catálogo Dolménico del País Vasco). Elosegik erabilitako modu sintetiko eta metodikoari esker (elementu bakoitza kokatzen den mendia, mapa eta koordenatuak, deskribapenarekin, neurriekin eta krokis edo argazkiekin), Aranzadi Elkarteko mendi-talde, boluntario eta laguntzaile askok aurkikuntza berriak egin ahal izan zituzten. Beranduago, emaitza horiek guztiak Carta Arqueológica de Guipúzcoa liburuaren lehen bertsioan bateratu zituzten, 1982an. Ondoren beste 2 aldiz eguneratu zuten, 1990an eta 2002an. Ordutik, ordea, aurkikuntza gehiago egin dituzte, hortaz, zerrendak eguneratzeko daude.
Nabarmentzekoa da Karta Arkeologikoetan Estazio Megalitikoak izendapena erabiltzen hasi zirela. Izan ere, horietako askotan ez daude trikuharriak bakarrik; beste eraikuntza batzuk ere badira, hala nola cromlechak/harrespilak, zistak eta menhirrak. Orain, gainera, hilobi-ganberako lauzak identifikatu ez diren egiturei tumuluak deitzen zaie, besterik gabe.
Historiaurrea aztertzeko aztarnategi berriak aurkitzea zuten helburu Katalogoak eta Karta Arkeologikoek, baina funtsezko beste funtzio bat ere bazuten: ondarea gizarteratu eta babestea, denok eta etorkizuneko belaunaldiek gozatzeko. Hori dela eta, 1980ko hamarkadan monumentu megalitikoak garbitzeko eta seinaleztatzeko lanak hasi zituzten, eta Bergarako Pol-Pol Mendi Taldeak parte hartu zuen lan horietan. Gaur egun urtero egiten dituzte garbiketak Debemenek, Debegesak eta Bergarako Udalak.
Azkenik, multzo megalitikoak Estazio gisa mugatzea eta elementu bakoitza katalogatu eta xehetasunez deskribatzea ezinbestekoa izan da lege-babeseko neurriak ezartzeko.
Lege-babesa
Uztailaren 3ko 7/1990 Legearen bidez, Euskal Autonomia Erkidegoak Euskal Kultura Ondarearen jabetza aldarrikatu zuen, eta hura babesteko, defendatzeko eta aberasteko eskumenak bere gain hartu zituen, modu esklusiboan. Ondoren, maiatzaren 9ko 6/2019 Lege berriak eguneratu egin zuen lege esparru hura; Ondarea sustatzeko eta balioesteko neurri berriak bultzatu zituen, eta Kultura Ondare Immateriala hartu zuen barne.
Legeak dituen babes-neurriak martxan jartzeko, ondare-elementuak Kultura Ondasun gisa aitortu behar dira eta Eusko Jaurlaritzaren erregistro eta inbentarioetan inskribatu behar dira. Eta, espedienteak eta prozedurak izapidetzeko, modu argian identifikatu eta mugatu behar dira.
Hori dela eta, katalogoak eta karta arkeologikoak egitea funtsezkoa izan zen megalitoen lege-babesari dagokionez; 137/2003 Dekretuaren bidez arautu zen megalitoen lege-babesa. Dekretu horrek Kultura Ondasun gisa izendatu zituen Estazio Megalitikoak, Monumentu Multzoen kategorian. Hala, monumentu guztiak babestuta geratu ziren modu indibidualean, baina, aldi berean, babes eremu bat mugatzen zuen Estazio Megalitiko bakoitzak hartzen zuen gailur-lerro osorako.
Neurri horrek, eremu megalitiko bakoitzaren balioa bere osotasunean babesteaz gain, etorkizunean aztarnategi berriak agertzeko aukera ere aurreikusten zuen. Hain zuzen ere, hori gertatu da Elosua-Plazentziako Estazio Megalitikoaren kasuan: hasierako izendapenean 15 elementu zituen, eta gaur egun 21 ezagutzen dira.
Hortaz, Elosua-Plazentziako monumentu megalitiko batzuek ez dute Kultura Ondasunaren berariazko izendapen indibiduala, baina babestuta daude, Estazio Megalitikoaren eremuaren barruan daudelako. Dena den, azken urteetako aurkikuntzek erakusten dutenez, lehenago edo beranduago gainditu egingo dira Estazioaren egungo mugak eta, hortaz, komenigarria izango litzateke laster prozedura berri bat martxan jartzea, eremua izendatu eta zabaltzeko.
Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuz gero, megalitoen gainean eta haien inguruko 5 metroko perimetroan, baimendutako lan arkeologikoak, berritze-lanak eta seinaleztapen-lanak baino ezin dira egin; Estazio Megalitiko bakoitzaren perimetroaren barruan, berriz, lurra mugitzea eskatzen duen lan oro Foru Aldundiak baimendu behar du, eta ikuskapen arkeologikoarekin egin behar da.
Gogoratu Aranzadi, Barandiaran eta Eguren penatuta zeudela, guztiz arpilatuta topatu zituztelako trikuharri guztiak; egoera hori ezin da errepikatu. Guztion egitekoa da guztion Ondarea babestea: 5.000 urte baino gehiago iraun duten monumentu batzuek ez dute merezi diru-goseak edo arduragabekeriak suntsitzea.
Elosua-Plazentziako megalitoen katalogoa eta deskribapena
Elosua-Plazentzia Estazioko megalito motak aurkezten dira katalogo honetan. Esku-hartze arkeologikoen bidez egiaztatu da egiazkoak direla, eta administrazioak ofizialki aitortzen ditu. Hori dela eta, badakigun arren aurkikuntza berri posibleak egin dituztela, ezin ditugu zerrenda honetan txertatu dagozkien egiaztapenak egin arte. Dena den, zerrendan sartu ditugu antzinatik ezagunak diren, baina Elosua-Plazentzia Estazioaren egungo mugetatik kanpo geratzen diren bi monumentu: Egizabalko Muñoa (suntsitua) eta Trekutz (Antzuolan dago, Irimoren hegalean).
Hildakoak lurperatzeko edo oroitzeko eraikitako Historiaurre hurbileko (Neolitoa-Burdin Aroa) egitura mota ugari izendatzeko, megalitoak hitz generikoa erabiltzen da, hala nola trikuharriak, tumuluak, zistak, cromlechak/harrespilak eta menhirrak. Horiek guztiak harri-bloke handiekin (mega-lithos) edo harriak eta lurra pilatuta eraikita daude, baina haien funtzioa eta antzinatasuna ezberdinak dira.
Trikuharriak Neolito-Brontze Aroko hilobi kolektiboak dira; lauzaz egindako ganbera baten barruan uzten ziren gorpuak, harrizko tumulu batez inguratuta. Ganberarik ez badago, eta lurperatzeak harriz eta lurrez osatutako masa batez baino estaltzen ez badira, tumuluak deitzen zaie, besterik gabe.
Zistak Brontze Aroko lurperatzeak dira, trikuharrien antzekoak, baina txikiagoak eta, ziurrenik, banakakoak.
Menhirrak lurrean sartutako harri bakan eta handiak dira; ez dira lurperatzeekin lotzen, baina oroitzeko jartzen zirela uste da.
Azkenik, cromlechak/harrespilak, lurrean sartutako harriez osatutako esparru zirkularrak dira, Brontze Aroaren amaiera-Burdin Arokoak; horien barruan gorpuzkiak uzten ziren, erraustuta.
Katalogoa
Gizaburuako gailurraren alboko muino txiki batean kokatutako trikuharria, Estazio
megalitikoaren ipar-mendebaldeko muturrean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, baina 1921eko kanpainan ez zuten induskatu, itxura hondatua zuelako. Aurkitzaileen arabera, harri-pila batez osatutako tumulu bat zen, 11 metro inguruko diametroa eta 0,30 metroko altuera zituena. J. Tapiak eta M. Ceberiok (Aranzadi) induskatu zuten 2016 eta 2017 artean. Hilobi-ganbera identifikatu zuten eta bi erabilera fase bereizi zituzten: fase zaharrena eraikuntzari eta Neolitoko eta Kalkolitoko erabilerari dagokio; azken fasean, berriz, Brontze Aroan zehar, ganbera hustu eta birmoldatu egin zuten, eta errausketetako hondakinak gorde zituzten bertan.
Trikuharri sinplea da, eta haren hilobi-ganberako bi lauza baino ez dira mantentzen; horietako bat erorita dago. Ganberaren gutxieneko neurriak 1.70 x 1.20 m dira, ekialdetik mendebaldera egongo litzateke orientatuta, eta arroka naturalean egindako zulo bat ikus daiteke oinarrian. Ganbera inguratzen duen tumuluak 11 m-ko diametroa eta 0,50 m-ko altuera ditu, eta bertako basaltoarekin eraikita dago.
Izen bereko zelaigunearen hegoaldeko ertzean kokatutako trikuharria, Atxolinen mendebaldean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileek deskribatzen dutenez, harrizko tumulu batez osatutako trikuharria da, 12.5 m-ko diametroa eta 1.5 metroko altuera dituena. Erdian zulo handi bat du, 2,20 x 1,55 x 0,30 m-ko lauza batez estalia. Historiaurreko ontzi zeramikoen zatiak berreskuratu ziren.
Karta Arkeologikoan neurri txikiagoa zenbatetsi zuten, bai tumuluaren kasuan (9.5 m-ko diametroa), bai lauzaren kasuan. Badirudi trikuharri sinple bat dela, 10-12 m-ko diametroa duen tumulu batez inguratua. Jatorrizko ganberatik, lauza bat baino ez da geratzen (estalkiarena?). Erdian duen sakonuneak adierazten du posible dela arpilatu izana, hortaz, ez da segurua lauza jatorrizko posizioan dagoenik. 1922ko argazkietan ikus daitekeenez, hondeamakinek lubaki bat ireki zuten eta lauzaren azpian sartu ziren,baina ez dago jasota hilobi-ganbera mugatzen zuten beste lauzarik ikusi zutenik.
Trikuharri txikia edo zista, Atxolinen mendebaldeko zelaigune txiki batean kokatua, Iriuyatik gailur horretarako erdibidean. Babestuta dago, Ustezko Zona Arkeologiko gisa.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, baina 1921eko kanpainan ez zuten induskatu, itxura hondatua zuelako, Gizaburuagaren kasuan bezala. Aurkitzaileen arabera, harri-pila batez osatutako tumulu bat zen, 12 metro inguruko diametroa eta 0,50 metroko altuera zituena. Urtetan zehar, ezin izan zuten trikuharri hau identifikatu, lursailaren gainean duen neurri txikiagatik, eta horregatik babestu zuten eremua Ustezko Zona Arkeologiko gisa.
2017an berriro topatu zuten J. Tapiak eta M. Ceberiok (Aranzadik), miaketa eta zundaketa arkeologiko baten bidez; 2019an eta 2020an zabaldu egin zuten zundaketa hori. Ondorioz, egitura hau topatu ahal izan zuten, Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek 1922an egindako deskribapenetik abiatuta.
Trikuharri sinple txiki bat da, zista erakoa. Hilobi-ganberako hiru lauza baino ez dira mantentzen; horietako bi mugituta daude, eta hirugarrena erorita. Ganberaren neurriak 1,60 x 1,00 m dira, eta ekialdetik mendebaldera dago orientatuta. Ganbera inguratzen duen tumuluak 7 m-ko diametroa eta 0.40 m-ko altuera ditu, eta lurrez eta basaltozko harriz dago eraikia.
Atxolingo tontorrean kokatutako trikuharria, harkaitzen artean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, tumulua desitxuratuta zegoen, hainbat zulo eta profanazio egin baitzizkioten, horietako azkena indusketa baino astebete lehenago. Hainbat lauza sakabanatuta zeudela ikus zitekeen, baina horietako batek zutik jarraitzen zuen tumuluaren erdiko hobian, ekialdetik mendebaldera orientatuta.
1921eko ikerketan ez zuten material arkeologikorik aurkitu eta ordutik ez dute berriro induskatu. 1982ko eta 1990eko Karta Arkeologikoetan 7 m-ko diametroa eta 0.80 m-ko altuera dituen tumulu bat deskribatzen da, basaltoekin eraikia. Era berean, karta horietan jasota dago hobiaren barruko lauza erorita dagoela eta gainerako lauzak desagertu egin direla.
Atxolingo eta Atxolin Txikiko harkaitzen arteko muino txiki batean kokatutako trikuharria. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, tumulua harri basaltikoz osatuta zegoen eta 11 m-ko diametroa eta 1.50 m-ko altuera zituen. Erdian zulo bat zuen, profanazioen ondorioz.
1921eko ikerketan ez zuten material arkeologikorik aurkitu, ezta ganberako lauzen zatirik ere. Ordutik ez dute berriro induskatu. 1982ko eta 1990eko Karta Arkeologikoek 11 m-ko diametroa eta 0.95 m-ko altuera dituen tumulua deskribatzen dute, basaltoen bidez eraikia.
Atxolingo eta Atxolin Txikiko harkaitzen arteko muino txiki batean kokatutako zista, Atxolin Txikiko trikuharritik metro batzuetara, mendebalderantz. Ez dago Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta.
M. Ceberiok topatu zuen 2015ean, miaketa eta zundaketa arkeologiko baten bidez. 5 m-ko diametroa eta 0.30 m-ko altuera dituen tumulu txiki bat da, eta erdian hainbat lauza nabarmentzen dira, angeluan kokatuta. Monumentua oso kaltetuta dago, haren barruan pago handi bat hazi delako, eta horrek galarazi egiten du egitura xehetasunez aztertzea.
Dena den, ganbera eta tumulua neurri txikikoak direla ikusi ahal izan dute, eta horrek adierazten du zista motako hilobi bat dela, agian banakakoa, trikuharriak baino txikiagoa. Indusketan zehar ez zuten topatu aztarna arkeologikorik.
Atxolingo gailurraren eta Pagobedeinkatuko bidegurutzearen artean erdibidean dagoen muino txiki baten alboan kokatutako trikuharria. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, harri basaltikoz egindako tumulu batez osatuta zegoen trikuharria eta 13m-ko diametroa eta 1.70m-ko altuera zituen. Erdian zulo bat zuen, profanazioen ondorioz. Hondoan, beste kasu batzuetan bezala, lurreko jatorrizko harrian sakonune bat eginda dagoela ikus daiteke, obalatua. Indusketen emaitza gisa, suharrizko ezpal bat baino ez zuten topatu (desagertuta dago).
1921etik ez dute berriro induskatu. Karta Arkeologikoetan erregistratutako neurriak honako hauek dira: 16 m-ko diametroa eta 1.20 m-ko gehieneko altuera.
Pagobedeinkatuko bidegurutzearen hego-ekialdean kokatutako trikuharria, Azkoin eta Naasiko Goenaren artean, erdibidean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 11 m-ko diametroa eta 1 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eta gailur-lerroaren alde honetan azaleratzen diren arbel-harriez eraikia. Kasu honetan ere zulo edo sakonune bat dago erdian, arpilatzeen ondorioz. Hilobi-ganberako lauzak ez dira mantentzen. Indusketaren emaitza gisa, suharrizko ezpal bat baino ez zuten berreskuratu. Como resultado de la excavación solo se recuperó una pequeña esquirla de sílex.
1921etik ez dute berriro induskatu. Karta Arkeologikoetan erregistratutako neurriak honako hauek dira: 8,50 m-ko diametroa eta 0.80 m-ko gehieneko altuera.
Pagobedeinkaturen eta Kurutzebakarren erdibidean kokatutako trikuharria. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 9 m-ko diametroa eta 1,50 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eta gailur-lerroaren alde honetan azaleratzen diren arbel-harriez eraikia. Kasu honetan ere zulo edo sakonune bat dago erdian, arpilatzeen ondorioz. Hilobi-ganberako lauzak ez dira mantentzen. Indusketan lubaki bat egin zuten kanpoko ertzetik hasi eta tumuluaren erdiguneraino, oraindik ere ikus daitekeena. Ez zuten aztarna arkeologikorik berreskuratu.
1921etik ez dute berriro induskatu.
Kurutzebakarreko gailurrean kokatutako trikuharria. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 14 m-ko diametroa eta 1.35 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eraikia. Kasu honetan ere zulo edo sakonune bat dago erdian, arpilatzeen ondorioz. Hilobi-ganberako lauzak ez dira mantentzen. Indusketaren emaitza gisa, aro modernoko hondakinak (bala esferiko bat eta fusil-suharri bat) eta harri-kristal zati bat berreskuratu zituzten.
1921etik ez dute berriro induskatu. Karta Arkeologikoetan erregistratutako neurriak honako hauek dira: 10 m-ko diametroa eta 0.80 m-ko gehieneko altuera.
Kurutzebakarren hegoaldean kokatutako trikuharria, Soraluzera jaisten den bidean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 14 m-ko diametroa eta 1.50 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eraikia. Hilobi-ganberako hiru lauza topatu zituzten tumuluaren erdian. Horietako batek 2,10 x 1,70 x 0,25 m-ko neurriak zituen eta ekialdetik mendebaldera zegoen orientatuta. Indusketaren emaitza gisa suharrizko 2 printza, suharrizko geometriko bat (triangelua) eta 3 lepoko ale (zirrindola formakoak, 5 mm-ko diametrodunak) berreskuratu zituzten.
2020an berriro induskatu zuen J. Tapiak, eta honako hauek berreskuratu zituen: suharrizko beste geometriko bat eta beste 3 aztarna, 3 zeramika zati eta 8 lepoko ale. Indusketa berriari esker albo batera utzi zuten 1922an deskribatutako lauzetako bat, eta berriro ere posizio bertikalean jarri zuten lauza nagusia, erorita baitzegoen, eta bi zatitan hautsita.
Gainera, tumuluaren ipar-ekialdeko muturrean etxola-hondo bat identifikatu zuten, Brontze Aroko materialak zituena; 2021ean induskatu zuten.
Kurutzebakar eta Irukurutzeta gailurren erdibidean, muino txiki batean kokatutako monolitoa edo menhirra. Ez dago Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an. 1921ean Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek zundaketa bat egin zuten eta ez zela trikuharri bat erabaki zuten; izan ere, ez zuten tumulu baten edo hilobi-ganbera baten arrastorik topatu. Dena den, teila eta ikatz zatiak topatu zituzten; tradizionalki, mugarrien azpian lurperatzen ziren horiek, haien egiazkotasuna adierazteko. 3,50 x 1,60 x 0,40 m-ko lauza handi baten gisa deskribatzen da, ertz biribilduekin (horrek ematen dio euskarazko izena) eta lursailaren konkor batean kokatua.
Berriz ere trikuharri bat zela esan zuten 2002an L. del Barriok, J. Altunak, A. Fernándezek, K. Mariezkurrenak eta A. Turrilasek; lauza trikuharriaren estalkitzat hartu zuten horiek, eta basaltoen tontorra hilobi-ganberaren inguruko tumulua zela interpretatu zuten.
2012an indusketa bat egin zuten M. Ceberiok eta J. Tapiak, eta eskuratutako emaitzek, neurri batean baieztatu eta neurri batean ezeztatu egin zituzten bi interpretazio horiek. Aurrerago azalduko dugun moduan, monumentu megalitiko bat da, baina ez trikuharri bat, historiaurreko menhir bat baizik. Behin erori zenean, hura zegoen tokian mugarri bat jarri zuten, Bergararen eta Elgoibarren arteko mugan.
Hiru dimentsioko dokumentazio topografiko zorrotza egin zuten eta, erregistratutako informazio guztia aztertu ondoren, 2014an zutik jarri zuten berriro, jatorrizko posizioan.
Irukurutzetako gailurraren alboan kokatutako trikuharria, erpin geodesikotik 70 m ingurura, ipar-mendebalderantz. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 20 m-ko diametroa eta ia 2.00 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eraikia. Tumuluaren erdian zulo handi bat zegoen, arpilaketen eta lurzorua iraultzaren ondorioz, eta barruan ganberako lauza bat geratzen zen. Dirudienez, lauzaren gainean honako testu hau zegoen idatzita, pinturaz: “1878an aurkitutako hilobia”; gaur egun idatzia ez dago. Indusketa suharrizko geometriko bat eta printza bat baino ez zituzten topatu, Aro Garaikideko materialekin batera (bala esferikoak, fusil-suharriak eta txanpon bat).
Karta Arkeologikoetan jasotako deskribapenaren arabera, ganberako lauza bakarra zutik zegoen oraindik. 2018-2019an J. Tapiak egindako indusketan, ordea, lauza etzanda zegoen zuloaren ertzaren gainean, eta jatorrizko posizioan jarri zuten berriz. Azken esku-hartze horretan honako hauek berreskuratu zituzten: lepoko ale bat, gezi-punta bat, suharrizko 3 ale eta 2 harri-kristal, baita material modernoak ere (berunezko balak).
Izen bereko muinoan kokatutako trikuharria, Irukurutzeta eta Leiopago artean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 17,50 m-ko diametroa eta 1.50 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eraikia. Tumuluaren erdian zulo bat zegoen, arpilaketek eragina, eta tumuluaren gainean lauza bat topatu zuten etzanda, 1,40 x 0,94 x 0,30 m-koa. Aurreko beste kasu batzuetan bezala, arrokazko zoruan zulatutako hutsune bat identifikatu zuten indusketan, eta suharrizko bi aztarna berreskuratu zituzten; gaur egun desagertuta daude horiek.
Karta Arkeologikoetan jasotako deskribapenak tumuluak askoz ere altuera baxuagoa duela adierazten du, 0.30 m-koa, eta lauza arpilaketaren zulotik 1.60 m-ra dagoela adierazten da.
Irukurutzeta eta Leiopago arteko bizkar batean kokatutako trikuharria. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 12 m-ko diametroa eta 1.50 m-ko altuera dituen tumulu batez osatuta dago, basaltoz eraikia. Indusketan lepoko baten ale bat baino ez zuten berreskuratu, zirrindola formakoa (galduta dago), Aitzpuruko Zabalan topatutakoak bezalakoa.
Ordutik ez dute berriro induskatu, eta Karta Arkeologikoetan tumuluak askoz altuera baxuagoa duela dago erregistratuta, 0.80 m-koa.
Irukurutzeta eta Leiopago arteko bizkar batean kokatutako trikuharria, aurrekoa baino 100 m hegoalderago. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 20 m-ko diametroa eta 2.50 m-ko altuera zituen tumulu batez osatuta zegoen, basaltoz eraikia. Trikuharria arpilatuta zegoen eta zanga sakon bat ikus zitekeen, ertzetik tumuluaren erdiraino iristen zena; bertan, ganberako 3 lauza (erorita) eta etzandako lauza handi bat identifikatu zituzten, azken hori hilobiaren estalkiari zegokiona (2,50 x 2,60 x 0,30m). Ganberaren barrualdeak ia 1.80 x 1.40 m izango zituela zenbatesten da. Indusketatik honako hauek atera zituzten: eskuz egindako zeramika zati bat, suharrizko 2 marruska, 2 printza, gezi-punta bat eta aizkora leundu bat.
Trikuharriak jasandako hondatzearen eta hainbat lauzaren desplazamenduaren berri ematen dute Karta Arkeologikoek. 2014an berriro induskatu zuen trikuharria M. Ceberiok, eta aitzindariek deskribatutako lauzak identifikatzea lortu zuen; egitura osoaren hiru dimentsioko erregistroa egin zuen. Historiaurrean tumuluak estali zuen lurzoru begetalaren maila identifikatu zuten indusketan zehar, eta honako hauek berreskuratu zituzten: eskuz egindako historiaurreko zeramika zatiak, suharri aztarnak, harri-kristala eta lur-laginak. 2018an trikuharria berritu zuten F. Bazetak, I. Telleriak eta M. Agirrek. Hala, lauzak eta estalkia jatorrizko posizioan jarri zituzten berriz, eta indusketaren lubakia irekita utzi zuten bisitariak errazago sartu ahal izateko.
Izen bereko inguruan kokatutako trikuharria, Leiopago eta Elosumendi arteko bizkar batean. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, eta 1921ean induskatu zuten Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 16 m-ko diametroa eta 2 m-ko altuera zituen tumulu batez osatuta zegoen, basaltoz eraikia. Beste kasu batzuetan bezala, ez zituzten ganberako lauzak topatu, arpilaketek eragindako zulo bat zuen eta hondoan sakonune txiki bat topatu zuten, jatorrizko arrokan zulatua. Indusketan honako hauek berreskuratu zituzten: lepoko ale bat, zirrindola formakoa; globulu formako beste ale batzuk; suharrizko geometriko bat; harri-kristal bat eta giza hezurren zati txiki batzuk.
Ordutik ez dute berriz induskatu, eta Karta Arkeologikoetan ez da ageri aldaketa esanguratsurik.
Izen bereko inguruan kokatutako zista, Elosumendiren eta Sorusaitzaren erdibidean. Ez dago Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta.
Hilarriak taldeko B. Barrerok, I. Gazteluk, G. Mercaderrek, L. Millánek eta M. Tamayok aurkitu zuten 2001ean. Aurkitzaileen deskribapenaren arabera, lauza bakar bat zegoen zutik (1,55 x 0,55 x 0,20 m), apenas hautematen zen tumulu batez inguratua. Tumuluak 5 m-ko diametroa eta 0,10 m-ko altuera zituen, eta inguru horretako basaltoekin zegoen eraikita.
2019an J. Tapiak induskatu zuen; tumulu osoa agerian utzi zuen eta haren egitura aztertu zuen. Ondorioz, erorita zeuden beste bi lauza topatu zituzten, 1.50 x 1.60 m-ko hilobi-ganbera txiki bat mugatzen zutenak; inguruan 6 m-ko diametroa eta 0.40 m-ko altuera zituen tumulu bat zegoen. Indusketan suharrizko 5 ale eta 2 harri-kristal berreskuratu zituzten, eta lanak amaitutakoan jatorrizko posizioan jarri zituzten eroritako bi lauzak.
Sorusaitzara iristen den bizkarrean kokatutako trikuharria, Atsobasoko bidegurutzetik 60 m ingurura. Kultura Intereseko Ondasun gisa izendatuta dago.
J.M. Barandiaranek aurkitu zuen 1920an, baina 1921ean azaleko indusketa baino ez zioten egin Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek. Aurkitzaileen arabera, 12 m-ko diametroa eta 1.70 m-ko altuera zituen tumulu batez osatuta zegoen, basaltoz eraikia, eta berriki arpilatu zuten. Bi lauza jatorrizko posizioan mantentzen ziren, baina mugituta zeuden, eta tumuluaren gainean banatuta zeuden beste 5 zati ikusi zituzten. Arpilaketaren ondorioz, 1921eko esku-hartzean mugitutako lurrak erregistratu eta bahetu baino ez zuten egin, baina historiaurreko zeramikazko ontzi baten zatiak (berreraiki egin zuten) eta giza hezurren hainbat zati berreskuratu zituzten (galduta daude).
Karta Arkeologikoetan ez da zehazten egituraren aldaketa hautemangarririk, baina lauza batzuk mugitu egin direla ikus daiteke. 2000 urtearen inguruan, boluntario batzuek tumuluaren gaineko sasitza kendu zuten, eta leundutako harrizko aizkora bat aurkitu zuten.
2019an J. Tapiak induskatu zuen trikuharria, eta lauzen zatiak zehaztasunez deskribatzea lortu zuen, baita jatorrizko posizioa zehaztea ere. Historiaurreko zeramika zati ugari, giza hezurren zatiak, zirrindola formako lepoko aleak, suharrizko aztarnak eta aizkora leundu bat berreskuratu ahal izan zituzten indusketan. Bildutako informazioan oinarrituta, 2021ean trikuharria berreraiki zuten.
Elosuako Egizabalgo Gaina bizkarrean kokatutako trikuharria, Egizabal Muñoa baserrira joateko pistaren alboan. Suntsitu egin zuten eta desagertutzat hartzen da.
I. Osinagak eta V. Berasategik aurkitu zuten trikuharria 1980an. Aurkitzaileen arabera, 19 m-ko diametroa eta 1 m-ko altuera zituen tumulu bat zuen, inguru horretako basaltoz eraikia. Pista bat eraikitzeko suntsitu zuten eta, hainbat lekukoren arabera, lanak egiten ari zirela gorpuzkiak agertu ziren; gaur egun galduta daude horiek.
Gaztelugaingo bizkarrean kokatutako trikuharria, Trekutzeko muinoaren alboan, aterpetik metro gutxira. Ustezko Zona Arkeologiko gisa izendatuta dago.
J. M. Barandiaranek aurkitu zuen trikuharria 1921ean, baina ez zuten induskatu. Handik urte batzuetara, haren arrastoa galduta zutenean, J. Elosegik berriro topatu zuen 1953an, eta “Irimo-Antzuola” izena jarri zion. 1973an ia osorik eraitsi zuten, aterpe-elkartea eraikitzean. Gaur egun tumuluaren zati bat baino ez da mantentzen, 19.50 m-ko diametroa eta 1.75 m-ko altuera dituena. Barrualdea suntsituta dago, egituraren hiru laurdenak zeharkatzen dituen zanga baten ondorioz.
